Γ΄ Λυκείου-Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Κριτήριο Αξιολόγησης: (Τεχνολογία)

 

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ:

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

 

Κείμενο 1(Μη Λογοτεχνικό): Jacques Ellul-Οι αντιφάσεις του πολιτισμού

Ο Γάλλος στοχαστής Jacques Ellul (1912-1994) με το πολυσχιδές έργο του πραγματεύτηκε την τεχνική (τεχνολογία) και την καθοριστική της επιρροή στον σύγχρονο κόσμο. Παράλληλα καταπιάστηκε με ζητήματα που άπτονται της κοινωνιολογίας, της τέχνης, της πολιτικής, του δικαίου και της θεολογίας.

Ανάμεσα στον πολιτισμό και στην Τεχνική υπάρχει μια τριμερής αντίφαση την οποία πρέπει να έχουμε υπόψη μας, αν θέλουμε να προσεγγίσουμε σωστά το πρόβλημα.

Ο τεχνικός κόσμος είναι ο κόσμος των υλικών πραγμάτων αποτελείται από υλικά πράγματα και έχει σχέση μ' αυτά. Η Τεχνική εγγυάται στον άνθρωπο μόνο την υλική ευτυχία που μπορούν να του εξασφαλίσουν τα υλικά αντικείμενα. Αλλά, η τεχνική κοινωνία δεν είναι μια αληθινά ανθρωπιστική κοινωνία, αφού βάζει σε πρώτη μοίρα τα υλικά πράγματα κι όχι τον άνθρωπο. Μπορεί μόνο να δράσει πάνω στον άνθρωπο, μειώνοντάς τον και βάζοντάς τον στο δρόμο του ποσοτικού. Η ριζική αντίφαση υπάρχει ανάμεσα στην τεχνική τελειότητα και την ανθρώπινη ανάπτυξη, επειδή η τελειότητα αυτή μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της ποσοτικής ανάπτυξης και κατ' ανάγκη στρέφεται αποκλειστικά προς ό,τι είναι μετρήσιμο. Αντίθετα, η ανθρώπινη τελειότητα ανήκει στο χώρο του ποιοτικού και στρέφεται προς ό,τι δεν είναι μετρήσιμο. Στην εποχή μας, η τεχνική ανάπτυξη μονοπωλεί όλες τις ανθρώπινες δυνάμεις, τα πάθη, τις διάνοιες και τις αρετές με τέτοιο τρόπο, που είναι πρακτικά αδύνατο να αναζητήσουμε και να βρούμε κάπου οποιαδήποτε καθαρά ανθρώπινη τελειότητα. Κι αν αυτή η αναζήτηση είναι αδύνατη, τότε δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός με την καθαυτό σημασία του όρου.

Η τεχνική ανάπτυξη οδηγεί σε μια αύξηση της δύναμης. Δηλαδή, δημιουργούνται τεχνικά μέσα ασύγκριτα πιο αποτελεσματικά απ' ό,τι είχε επινοηθεί μέχρι σήμερα. Η Τεχνική είναι δύναμη που έχει ως αντικείμενο της μόνο τη δύναμη, με την ευρύτερη σημασία της λέξης. Η δυνατότητα δράσης γίνεται απεριόριστη και απόλυτη. Για παράδειγμα, έχουμε για πρώτη φορά τη δυνατότητα να εξαλείψουμε όλη τη ζωή πάνω στη γη, επειδή διαθέτουμε τα μέσα που μπορούν να πετύχουν κάτι τέτοιο. Σ' όλους τους τομείς δράσης έχουμε να κάνουμε με τέτοιες απόλυτες δυνατότητες. Έτσι, π.χ., οι κυβερνητικές τεχνικές, που αναμειγνύουν οργανωτικές, ψυχολογικές και αστυνομικές τεχνικές, τείνουν να δώσουν στις κυβερνήσεις απόλυτη δύναμη. Κι εδώ θα πρέπει να επισημάνω έναν μεγάλο νόμο που πιστεύω ότι είναι βασικός για την κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε: όταν η δύναμη γίνεται απόλυτη, οι αξίες χάνονται. Η δύναμη, όσο μεγαλώνει καταργεί τα σύνορα ανάμεσα στο καλό και στο κακό, ανάμεσα στο δίκαιο και στο άδικο. Είμαστε αρκετά εξοικειωμένοι μ' αυτό το φαινόμενο στις ολοκληρωτικές κοινωνίες. (...)

Η τρίτη και τελευταία αντίφαση είναι ότι η Τεχνική δεν μπορεί ποτέ να γεννήσει την ελευθερία. Φυσικά, η Τεχνική απελευθερώνει την ανθρωπότητα από ένα ολόκληρο σύνολο παλιών περιορισμών. Είναι προφανές, παραδείγματος χάρη, ότι απελευθερώνει τον άνθρωπο από τα όρια που του έχουν επιβάλει ο χρόνος και ο χώρος" ότι ο άνθρωπος έχει, χάρη σ' αυτήν, απελευθερωθεί (ή τουλάχιστον τείνει να απελευθερωθεί) από την πείνα, το υπερβολικό κρύο και την ζέστη, από τους ρυθμούς των εποχών και από το σκοτάδι της νύκτας• ότι η ανθρώπινη φυλή έχει απελευθερωθεί από ορισμένους κοινωνικούς περιορισμούς μέσω της συναλλαγής της με το σύμπαν και από τους διανοητικούς της περιορισμούς μέσω της συσσώρευσης των πληροφοριών. Αλλά σημαίνει αυτό ότι ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος; Άλλοι περιορισμοί, εξίσου καταπιεστικοί και αυστηροί με τους παραδοσιακούς, έχουν επιβληθεί μέσω της Τεχνικής στο ανθρώπινο ον της σημερινής τεχνολογικής κοινωνίας. Νέα όρια και τεχνικές πιέσεις έχουν πάρει τη θέση των παλιών, φυσικών περιορισμών, και σίγουρα δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι ο άνθρωπος έχει κερδίσει πολλά Όσο περισσότερο αυξάνονται στην κοινωνία οι τεχνικές δράσεις, τόσο περισσότερο μειώνεται η ανθρώπινη πρωτοβουλία και αυτονομία. Όσο περισσότερο είναι αναγκασμένο το ανθρώπινο ον να ζει σ' έναν κόσμο διαρκώς αυξανόμενων απαιτήσεων, τόσο περισσότερο χάνει κάθε δυνατότητα ελεύθερης επιλογής και ατομικότητας στη δράση.

Έχουμε τη γνώμη ότι δεν μπορεί να υπάρξει λύση σ' αυτό το πρόβλημα, σε αντίθεση με ό,τι γράφουν όσοι συγγραφείς ασχολήθηκαν μ' αυτό. Όλοι κάνουν έναν απαράδεκτο συλλογισμό: απορρίπτουν την Τεχνική και θέλουν να επιστρέψουμε σε μια προ-τεχνική κοινωνία. Σίγουρα μπορεί κανείς να λυπηθεί που χάθηκε κάποια αξία ή κάποια κοινωνική ή ηθική μορφή του παρελθόντος, αλλά, όταν κάποιος ασχολείται με το πρόβλημα της τεχνικής κοινωνίας, δεν μπορεί να υποστηρίζει στα σοβαρά ότι είναι δυνατόν να ξαναζωντανέψει το παρελθόν. Αυτό που ξέρουμε σίγουρα είναι ότι στο παρελθόν τα πράγματα ήταν διαφορετικά, ότι το ανθρώπινο ον αντιμετώπιζε άλλους κινδύνους, λάθη, δυσκολίες και πειρασμούς. Καθήκον μας είναι να ασχολούμαστε με τους κινδύνους, τα λάθη, τις δυσκολίες και τους πειρασμούς που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος στον σύγχρονο κόσμο. Κάθε λύπη για το παρελθόν είναι μάταιη, κάθε επιθυμία να επιστρέψουμε σ' ένα προγενέστερο κοινωνικό στάδιο δεν είναι ρεαλιστική. Δεν υπάρχει πιθανότητα να γυρίσουμε πίσω, να διαγράψουμε ή και να σταματήσουμε την τεχνική πρόοδο. Ό,τι έγινε έγινε. Καθήκον μας είναι να βρούμε τη θέση μας στην τωρινή κατάσταση μας και σε καμιά άλλη. Η νοσταλγία δεν έχει επιβιωτική αξία στον σύγχρονο κόσμο και δεν είναι παρά μια πτήση στη χώρα των ονείρων. 

Πηγή: Jacques Ellul, «Η τεχνολογική τάξη» στο: Lewis Mumford, Lynn White, Jack Ellul, Eugene S. Schwartz, Η φωτιά του Προμηθέα, κριτικά δοκίμια για τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό, μετάφραση: Ζήσης Σαρίκας, Σκόπελος: Νησίδες 1998.

Κείμενο 2 (Μη Λογοτεχνικό): Δήμητρα Μιχαλοπούλου- Τεχνολογικός εθισμός

Η Δήμητρα Μιχαλοπούλου είναι πτυχιούχος του τμήματος Ψυχολογίας της σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο παρατηρείται το φαινόμενο της αύξησης της αλόγιστης χρήσης της τεχνολογίας, τόσο από τους ενηλίκους όσο και από τα παιδιά και τους νέους –στις ηλικίες αυτές έχει πάρει και επικίνδυνα ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Η τεχνολογική εξέλιξη, η οποία κατά τα άλλα, έχει ωφελήσει σε μεγάλο βαθμό τον άνθρωπο και την ποιότητα της ζωής του, γίνεται ταυτόχρονα και «δυνάστης» του, μέσω της εξάρτησής του ανθρώπου από αυτήν.

Ως εκ τούτου, μιλάμε για μία νέα μορφή εθισμού που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, τον τεχνολογικό εθισμό. Πρόκειται για την εξαρτητική συμπεριφορά του ατόμου απέναντι στα διάφορα μέσα τεχνολογίας, όπως το ίντερνετ, ο Online τζόγος, τα βιντεοπαιχνίδια, τα ιντερνετικά παιχνίδια, καθώς και τα κοινωνικά δίκτυα.

Όλες οι παραπάνω μορφές εξάρτησης δύναται να πάρουν τεράστια έκταση και να δημιουργήσουν σοβαρές συνέπειες στην ψυχοκοινωνική υγεία του ατόμου. Ο μηχανισμός εξάρτησης παραμένει ο ίδιος με τις παραδοσιακές εξαρτήσεις, όπως είναι η εξάρτηση από ουσίες.

Έχουμε δει τεράστιες αλλαγές τα τελευταία 20 χρόνια στον τεχνολογικό τομέα. Τα πράγματα γύρω μας έχουν αλλάξει ραγδαία και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Δυστυχώς δεν έχει υπάρξει ακόμη ο απαιτούμενος χρόνος στην μελέτη αυτών των νέων παθολογικών συμπεριφορών που σχετίζονται με τις συμπεριφορές τεχνολογικής εξάρτησης, οι οποίες μέχρι πρότινος δεν υπήρχαν.

Εκείνο που γνωρίζουμε καλά όμως είναι ότι οι άνθρωποι που ξοδεύουν το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητάς τους και της ζωής τους παίζοντας ηλεκτρονικά ιντερνετικά παιχνίδια, αποκλείοντας άλλα ενδιαφέροντα αντιμετωπίζουν σοβαρή δυσλειτουργία σε ψυχολογικό επίπεδο και επηρεάζονται εξέχοντες τομείς της ζωή τους, όπως για παράδειγμα η κοινωνικότητά τους. Παρατηρούνται ακόμη και συμπτώματα στέρησης σε αυτά τα άτομα μόλις απομακρυνθούν από το «πάθος του παιχνιδιού».

Μάλιστα το DSM 5 (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας) επισημαίνει ότι υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι τα εγκεφαλικά πρότυπα των ατόμων που είναι εθισμένα στα ηλεκτρονικά ιντερνετικά παιχνίδια είναι παρόμοια με αυτά των ατόμων που είναι εθισμένα στη κατάχρηση ουσιών. Εξίσου σημαντική είναι και η κατάχρηση κοινωνικών δικτύων, όπως αυτών του facebook για παράδειγμα αλλά και των smartphones, tablets κλπ.

Μιλάμε για δημιουργία εξαρτημένης συμπεριφοράς καθώς η χρήση όλων αυτών δημιουργεί την αίσθηση της ευχαρίστησης και της ανταμοιβής. Όταν συνυπάρχουν δε και άλλα προβλήματα όπως φοβίες, αγχώδεις διαταραχές, δυσκολίες κοινωνικές κ.α ο εθισμός είτε σε ουσίες είτε σε τεχνολογικά μέσα, δημιουργεί μία «παρωπίδα» στο άτομο, προκειμένου να μην έρθει αντιμέτωπο με όλα αυτά.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, θα πρέπει να ζητηθεί η βοήθεια από ειδικό, και να εφαρμοστεί η κατάλληλη ψυχοθεραπεία.

Πηγή: https://www.flowmagazine.gr/texnologikos_ethismos/

29/03/2016

Κείμενο 3 (Λογοτεχνικό): Γλυκερία Μπασδέκη- Σου τηλεφωνώ από το τελευταίο καρτοκινητό του πλανήτη

αύριο δεν θα μας συνδέει κανένα καλώδιο
αύριο θα πεθάνει ο γκράχαμ μπελ
αύριο θα γυρίσουμε στη μεγάλη σπηλιά
θα φοράω τη γούνα που έγδαρες
θα σε περιμένω με τα δεκατρία παιδιά μου
θα παρακαλάω να’ναι όλα δικά σου
αύριο θα πεθάνει η σταθερή τηλεφωνία
αύριο θα πεθάνουν τα άι φον
αύριο θα’χουμε τη μεγάλη κηδεία
χωρίς καλώδια
χωρίς οπτικές ίνες
η γούνα θα’ναι ζεστή
θα μπουσουλάω στα τέσσερα
τα παιδιά θα πεινάνε
η σπηλιά δε θα μας χωράει
θα βγούμε έξω
έξω θα’ναι ο λύκος
έξω θα’ναι η αρκούδα
θα χορεύουμε πόλκα στην κηδεία του εφευρέτη
θα ζωγραφίζουμε τηλέφωνα με μωβ κορδέλλες
θα με λένε το Κορίτσι χωρίς Καλώδιο
θα με λένε η Γυναίκα με τα δεκατρία παιδιά
θα με λένε Μαύρη Ντριν
Θα με λένε Μαύρη Ντραν
θα με λένε Αλό,
ιζ ενιμπόντι δέαρ;

αύριο δε θα’χουμε πολιτισμό
αύριο θα’μαι λιγότερο γενναία
αύριο δεν θα μας συνδέει κανένα καλώδιο

πονάει ο λαιμός μου
έκλεισε ο λαιμός μου
ένας βράχος σφήνωσε στο λαιμό μου
έχει κατολίσθηση απόψε κι είναι ωραία
μην κλείσεις!
έχω κρατήσει λίγο καλώδιο
ίσα ίσα να περνάει μέσα απ΄ τα βράχια
τι βράχια απόψε!
συγνώμη που μιλάω λίγο περίεργα
συγνώμη που καπνίζω δέκα πακέτα
συγνώμη που καπνίζω σαν πούστης
συγνώμη που έκλεισε η φωνή μου
έχω ένα βράχο μες στο λαιμό μου
έχω φωνητικές χορδές του κώλου
συγνώμη που ακούγομαι σαν καμπαρετζού
συγνώμη που σου σκοτίζω την Παναγία
-είναι ο βράχος ,αυτός τα κάνει
μέριασε βράχε να διαβώ
το κύμα απάνωθέ μου
θε μου
θε μου
Θε μου σώσε με
Θε μου πάρε το βράχο
απειλείται η φωνή μου
απειλείται η σχέση μου
απειλείται το κόκκινο νυχτικό μου
απειλείται το σετ μεταξωτά εσώρουχα/σουτιέν-κυλότα
απειλούμαι
χάνω τη φωνή μου
χάνω την τραχεία
χάνω το φάρυγγα
χάνω την έσω λαρυγγική
σε χάνω απόψε-
μην
μην
μην κλείσεις
-αύριο δεν θα μας συνδέει κανένα καλώδιο

(απόσπασμα από τη συνομιλία με την Ανθρώπινη φωνή του Κοκτώ, για μια περφόρμανς της bijoux de kant )

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

 

Α. Σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων να αναπτύξετε τη σχέση τεχνολογικής προόδου και ελευθερίας σύμφωνα με το Κείμενο 1.

  Μονάδες 20                                                                                                                 

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση τα Κείμενα 1 και 2, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στα κείμενα:

α) Η ηθική τελείωση της ανθρώπινης ύπαρξης εξαρτάται από την αφθονία (Κείμενο 1).

β) Η αναβίωση του παρελθόντος θα βοηθήσει την κοινωνία να υπερκεράσει τις αντινομίες που δημιούργησε η κυριαρχία της τεχνικής (Κείμενο 1).

γ) Έχουν παρατηρηθεί αναλογίες ανάμεσα σε τοξικομανείς και εξαρτημένους από διαδικτυακά παιχνίδια (Κείμενο 2).

δ) Οι παθολογικές επιδράσεις της ραγδαίας τεχνολογικής προόδου των δύο τελευταίων δεκαετιών δεν έχουν μελετηθεί  πλήρως από την επιστημονική κοινότητα μέχρι σήμερα (Κείμενο 2).

ε) Ο εθισμένος αδυνατεί να ατενίσει κατάματα τις δυσχέρειες που τον ταλανίζουν (Κείμενο 2).

  Μονάδες 10                                                                                                                    

Β2. α) Ποια είναι η οπτική γωνία της συντάκτριας του Κειμένου 2 (Μονάδες 3); Σε τι αποσκοπεί η συντάκτρια καταφεύγοντας στην χρήση των παραδειγμάτων και της αναλογίας στην 6^η παράγραφο: [«Μάλιστα το DSM 5 … αλλά και των smartphones, tablets» κλπ.] του ιδίου κειμένου (Μονάδες 3);

  Μονάδες 6                                                                                                                    

β) Ποια είναι η πρόθεση του συντάκτη του  Κειμένου 1 (Μονάδες 3); Να επισημάνετε ένα χωρίο, όπου ο συντάκτης του ιδίου κειμένου καταφεύγει στη συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας. Να αποδώσετε το ίδιο χωρίο αξιοποιώντας τη δηλωτική χρήση της γλώσσας (Μονάδες 4).

Μονάδες 7                                                                                                                      

Β3. α) Σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων να αναλύσετε το περιεχόμενο του υπογραμμισμένου χωρίου του Κειμένου 1:

 όταν η δύναμη γίνεται απόλυτη, οι αξίες χάνονται. Η δύναμη, όσο μεγαλώνει καταργεί τα σύνορα ανάμεσα στο καλό και στο κακό, ανάμεσα στο δίκαιο και στο άδικο.

   Μονάδες 8                                                                                                                

β) Για ποιον λόγο η συντάκτρια του Κειμένου 2 καταφεύγει στη χρήση ρημάτων παθητικής φωνής (Μονάδες 2);  Να δικαιολογήσετε τη χρήση της κεραίας (–) και των εισαγωγικών («») στην πρώτη παράγραφο: [«Τα τελευταία χρόνια …του ανθρώπου από αυτήν».] του ιδίου κειμένου (Μονάδες 2).

 Μονάδες 4                                                                                                              

Γ. Ποια είναι η θεματική του ποιήματος της Γλυκερίας Μπασδέκη σύμφωνα με την κρίση σας; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες; Πιστεύετε ότι μπορούν να διαμορφωθούν υγιείς διαπροσωπικές σχέσεις από την εξ αποστάσεως επικοινωνία; Θεωρείτε ότι η φυσική επαφή έχει τεθεί στο περιθώριο; (150-200 λέξεις)

Μονάδες 15                                                                                                          

 Δ. Σύμφωνα με τον Jacques Ellul: «Όσο περισσότερο αυξάνονται στην κοινωνία οι τεχνικές δράσεις, τόσο περισσότερο μειώνεται η ανθρώπινη πρωτοβουλία και αυτονομία». Έχοντας ως αφόρμησηαυτή τη διατύπωση του Γάλλου στοχαστή να γράψετε ένα άρθρο για το ιστολόγιο του σχολείου σας, στο οποίο θα αναφέρεστε στους τρόπους που οι μηχανές και γενικότερα τα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν περιστείλει την ανθρώπινη ελευθερία και να επισημάνετε την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθηθεί, για να αναχαιτιστεί ο κίνδυνος εξανδραποδισμού (350-400 λέξεις).

  Μονάδες 30

                                                                                                                    

Γ΄ Λυκείου-Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Κριτήριο Αξιολόγησης: (Εθνικισμός-Πατριωτισμός)

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ-ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ

Κείμενο 1:  Δημήτρης Ζάχος - Ακροδεξιά, Εθνικισμός και Εκπαίδευση (διασκευή)

Ο Δημήτρης Θ.  Ζάχος είναι λέκτορας Παιδαγωγικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 

1.Η ελληνική κοινωνία διέρχεται μια παρατεταμένη περίοδο οικονομικής κρίσης, οι συνέπειες της οποίας εκτείνονται σ’ όλο το φάσμα των οικονομικών, των πολιτικών και των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Μόνον μια μικρή μερίδα του πληθυσμού φαίνεται πως δεν έχει επηρεαστεί από την περιστολή του κοινωνικού κράτους, την ανεργία, την υποαπασχόληση, την εργασιακή ανασφάλεια και την έλλειψη προοπτικής. Ένα από τα αποτελέσματα της κρίσης είναι ότι η πολιτική επανήλθε ως κεντρικό θέμα στο δημόσιο διάλογο αλλά και στις ιδιωτικές συζητήσεις. Όχι όμως πάντοτε ως δημιουργική αναζήτηση λύσεων μέσα από ανταλλαγή θέσεων και απόψεων.

2.Μια μερίδα του πληθυσμού ελκύεται από τη ρητορική της απόρριψης όχι μόνον των υφιστάμενων πολιτικών σχημάτων, αλλά και των δημοκρατικών λειτουργιών, δικαιωμάτων και θεσμών. Μια τέτοια αντίληψη συνοδεύεται συνήθως από την υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας, σύμφωνα με τις οποίες το ελληνικό έθνος διώκεται από προαιώνιους εχθρούς και από ομάδες ξένων κέντρων συμφερόντων. Η απήχηση αυτών των στάσεων και αντιλήψεων είναι πιθανό, κατά ένα μέρος, να οφείλεται στη βίαιη ανατροπή των συνθηκών ζωής και στην έλλειψη ορατής εξόδου από την κρίση. Οφείλεται όμως και στην απογοήτευση από το πολιτικό σύστημα και την άρνηση των κατεστημένων πολιτικών κομμάτων, στην απαξίωση δημοκρατικών αξιών, αλλά και στην αδυναμία προάσπισης της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, στην μη αποτελεσματική αντιμετώπιση (τα χρόνια που προηγήθηκαν της κρίσης) των ακροδεξιών και ρατσιστικών θέσεων, απόψεων και πρακτικών, οι οποίες συνδέονται με τον εθνικισμό και την εθνικιστική ιδεολογία.

3.Ο εθνικισμός διακρίνεται από τον πατριωτισμό, αφού δεν αφορά στην αγάπη για την πατρίδα, αλλά στην έχθρα και το μίσος για τα μέλη άλλων εθνοτήτων, ιδιαίτερα των «κατώτερων». Οι διάφορες μορφές του εθνικισμού ποικίλουν από τη μετριοπαθή, που είναι συμβατή με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, μέχρι την εξτρεμιστική που αποτελεί πρόβλημα για την ειρηνική συμβίωση των ανθρώπων.

4. Τα εθνικιστικά αισθήματα δηλώνουν ότι το άτομο που τα αναπτύσσει έχει ως ανώτερη αξία το έθνος, δηλαδή ότι τοποθετεί τα εθνικά ιδεώδη –όπως και από όποιον αυτά καθορίζονται- πάνω και από το δικαίωμα στην ανθρώπινη ζωή, πάνω και από την ειρήνη, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο εθνικισμός ως ιδεολογία συνδέεται με αποκλεισμούς, καταπάτηση δικαιωμάτων και βάναυσες πράξεις.

5.Την εθνικιστική ιδεολογία και τα εθνικιστικά αισθήματα εκμεταλλεύτηκαν και εξακολουθούν να εκμεταλλεύονται οι οικονομικά και πολιτικά κυρίαρχες ομάδες, οι οποίες κατάφεραν να αναδείξουν τα δικά τους συμφέροντά τους σε εθνικά. Σ’ αυτή την εξέλιξη σημαντικό ρόλο - ιδιαίτερα πριν την εμφάνιση των Μαζικών Μέσων Ενημέρωσης - διαδραμάτισαν τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα οποία σ’ ολόκληρο τον κόσμο χρησιμοποιήθηκαν για να αναπτύξουν και να εδραιώσουν τις εθνικές αφηγήσεις και τα εθνικιστικά αισθήματα στις νέες γενιές. Τα σχολεία κατηγορήθηκαν ότι ενστάλαξαν το «δηλητήριο» του άγριου εθνικισμού και συνέβαλλαν στις διαμάχες μεταξύ κρατών. Η εθνικιστική παιδαγωγική συνέβαλε στην εδραίωση ενός αισθήματος μοναδικότητας και ανωτερότητας του ημέτερου «αρχοντικού / αριστοκρατικού γένους» / έθνους. Επιπρόσθετα, καθόρισε το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων με τέτοιο τρόπο, ώστε αυτά να είναι γεμάτα με αρνητικούς επιθετικούς προσδιορισμούς, υποτιμητικές εκφράσεις και ρατσιστικές αναφορές για τους «εχθρούς» του έθνους.

6.Τέλος, η εθνικιστική παιδαγωγική επέβαλε μια εθνική αφήγηση, η οποία αφορά σχεδόν αποκλειστικά στις ηρωικές στιγμές του έθνους, ενώ δημιούργησε μια προσωποκεντρική ερμηνεία των ιστορικών εξελίξεων, με βάση την οποία γεγονότα και καταστάσεις οφείλονται σε εμπνεύσεις, ερμηνείες, αναλύσεις και πράξεις «μεγάλων» ανδρών (sic).
 
7. Αυτή η εθνική αφήγηση φαίνεται πως παραμένει -σε μεγάλες μερίδες του πληθυσμού της χώρας- κυρίαρχη. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύονται οι εθνικιστές, οι οποίοι επιδιώκουν μια εκπαίδευση που θα προτάσσει την τυφλή υποταγή στην πατρίδα και στις κοινωνικές ιεραρχίες, θα καλλιεργεί τον ανορθολογισμό και την προσήλωση σε μεταφυσικές έννοιες, δοξασίες, προκαταλήψεις και στερεότυπα. Μια τέτοια εκπαίδευση, έχει άλλωστε βαθιές ιστορικές ρίζες στη χώρα μας: Βιβλία λογοκρίθηκαν ή αποσύρθηκαν ως αντεθνικά, ενώ εκπαιδευτικοί απολύθηκαν, διώχθηκαν, φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν ως «αντεθνικώς δρώντες». […]

Πηγή: http://tvxs.gr, 07 Οκτωβρίου 2013

Νικόλαος Εγγονόπουλος- «Ο προπάππος Περραιβός με το κεφάλι του Ρήγα» (1956)

Κείμενο 2: Αγγέλα Καστρινάκη-Ο νέος πατριωτισμός (διασκευή)

Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από την ομιλία της κοσμήτορα της Φιλοσοφικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Αγγέλας Καστρινάκη, προς τους πρώην φοιτητές της κατά την τελετή αποφοίτησής τους το 2021. Θέμα της, η Ελληνική Επανάσταση, η ελευθερία, η δημοκρατία, αλλά και η φιλοπατρία. διακόσια χρόνια μετά την έκρηξη της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας. 

1.Σε αυτή την τελετή αποφοίτησης, τον μήνα Μάρτιο του 2021, δεν μπορώ παρά να σας μιλήσω για την Ελληνική Επανάσταση, για την ελευθερία και για τη δημοκρατία. Συμβαίνουν πολλά γύρω μας αυτόν τον καιρό, που θα μπορούσε κανείς να σχολιάσει, όμως πολύ παραπάνω στέκει η Ελληνική Επανάσταση και η ευκαιρία που μας δίνει να ξανασκεφτούμε το σήμερα.
Αυτές τις μέρες πριν 200 χρόνια ο τόπος των Ελλήνων έβραζε. Η επανάσταση είχε ήδη ξεσπάσει στη Μολδοβλαχία και ετοιμαζόταν να ξεσπάσει και στην Πελοπόννησο και στη λοιπή Ελλάδα. Ιερός πατριωτικός αναβρασμός για την ελευθερία, για να χτιστεί ένα κράτος ανεξάρτητο, βασισμένο στις σύγχρονες τότε ιδέες του δικαίου που υπήρχαν στα ευρωπαϊκά κράτη και στην Αμερική. Στον αγώνα συμμετείχαν οι εμπόλεμοι, βέβαια, αλλά αν πέτυχε, τούτο οφείλεται στο ότι στρατεύθηκαν όλοι, και οι γυναίκες, τα παιδιά και οι γέροντες. Αυτοί άντεξαν, σήκωσαν το βάρος μιας απίστευτης κακοπάθειας και δεν παραιτήθηκαν. Βεβαίως πάντα πρέπει να μνημονεύουμε και τους συμμάχους. Χωρίς αυτούς, τους Άγγλους, τους Γάλλους και τους Ρώσους, χωρίς τον φιλελληνισμό, η Επανάσταση θα είχε καταπνιγεί από τις υπέρτερες δυνάμεις του αντιπάλου.

2.Οι ιδέες πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε το ελληνικό κράτος και που αποτυπώνονται ήδη στα πρώτα Συντάγματα της Επανάστασης είναι ακόμα σήμερα πάρα πολύ επίκαιρες και θα συνεχίσουν να είναι για πάντα. Ισότητα απέναντι στον νόμο, υπέρβαση του τοπικισμού, όχι στις πελατειακές σχέσεις, το να μην διορίζει ο κάθε ισχυρός τους δικούς του, αξιοκρατία. Πολιτική ελευθερία, εκλογές, ελεύθερη επιλογή των κυβερνώντων, ελευθερία του λόγου, ελευθεροτυπία. Ακόμα και ένα είδος ανεξιθρησκίας καθιέρωναν τα ευλογημένα πρώτα επαναστατικά Συντάγματα. Σπουδαία πράγματα, απολύτως επίκαιρα, που πρέπει διαρκώς να τα επιβεβαιώνουμε, να τα ξανακατακτάμε κάθε μέρα στην πράξη (φυσικά όχι στα λόγια, όχι μόνο στα λόγια).

3.Σήμερα είναι αναγκαίος ένας νέος πατριωτισμός. 200 χρόνια μετά την Επανάσταση έχουμε πολλά να σκεφτούμε και πολλά να πράξουμε. Ο νέος πατριωτισμός είναι οπωσδήποτε αγάπη για την πατρίδα. Γιατί εδώ γεννηθήκαμε και οι άνθρωποί της είναι λίγο σαν συγγενείς μας. Η αγάπη αυτή όμως πρέπει να συμπεριλαμβάνει και όσους ή όσες από ανάγκη ή επιλογή ζουν ανάμεσά μας χωρίς να έχουν την ίδια καταγωγή με μας, αλλά σεβόμενοι τους νόμους της χώρας. Επίσης η αγάπη προς την πατρίδα πρέπει να ακολουθείται από πολλή σύνεση, από γνώση των ορίων, από ορθολογική αντίληψη των δικαιωμάτων που έχουν και τα άλλα κράτη, από ευφυΐα στη διπλωματία. Οι ευφυείς διπλωματικοί χειρισμοί είναι επίσης ένας εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας που έδωσε αίσιο πέρας στον αγώνα της ανεξαρτησίας. […]

4.Ο νέος πατριωτισμός δεν έχει βέβαια έχθρα προς κανέναν. Προς καμία φυλή και κανένα χρώμα δέρματος, καμία θρησκεία και κανέναν πολιτισμό. Θα είμαστε πάντα αντίθετοι προς πράξεις και θεωρίες που μειώνουν τον άνθρωπο, που καταστρέφουν το ανθρώπινο ον και τον πολιτισμό του, προς κάθε πράξη φανατισμού και βίας. Ταυτόχρονα όμως θυμόμαστε την ανεξιθρησκία που κήρυξαν οι Έλληνες, ενώ βρίσκονταν μάλιστα σε πόλεμο με αλλόθρησκους. Οφείλουμε να απαλλαγούμε από κάθε προκατάληψη. […]

5.Ο νέος πατριωτισμός αφορά και άλλα πολύ σημαντικά ζητήματα. Είναι η υπακοή στους νόμους της πατρίδας. Έχουμε μερικές φορές την αντίληψη ότι οι νόμοι είναι ένα κλωτσοσκούφι. Λέμε με περηφάνια πότε πότε, εδώ στον τόπο μας, πως θα τους καταργήσουμε στην πράξη, πως δεν θα τους εφαρμόσουμε, πως θα κάνουμε τάχα αντίσταση. Και ξεχνάμε πως οι νόμοι αυτοί έχουν ψηφιστεί από τους δημοκρατικά εκλεγμένους εκπροσώπους μας. Δεν μας αρέσουν; Υπάρχει ένας τρόπος να τους αλλάξουμε: να εκλέξουμε διαφορετικούς εκπροσώπους, διαφορετικά κόμματα να μας κυβερνήσουν. Ζούμε στο καθεστώς της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στο καθεστώς που επιτρέπει την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία. Σέβομαι και εφαρμόζω τους νόμους: αυτό δεν σημαίνει «σκύβω το κεφάλι», σημαίνει ότι έχω συνείδηση των κανόνων, και πως οτιδήποτε άλλο είναι ζούγκλα.

6.Ο νέος πατριωτισμός έχει να κάνει ωστόσο και με την επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης, της ευημερίας για όσο το δυνατόν περισσότερους, για όλους αν είναι δυνατόν. Καλείστε να συμβάλετε και εδώ. Ο κόσμος αλλάζει ραγδαία – το γνωρίζετε πολύ καλά. Τα παραδοσιακά επαγγέλματα δεν είναι πλέον περιζήτητα. Τώρα είναι που χρειάζεται κινητοποίηση και εφευρετικότητα. Τα επαγγέλματα που έχουν σχέση με την παιδεία και με τον πολιτισμό δεν θα παρακμάσουν από μιαν άποψη ποτέ, γιατί η ανάγκη του ανθρώπου να μαθαίνει και η ανάγκη του για την τέχνη είναι διαρκής. Ο πολιτισμός είναι σύμφυτος με την υπόστασή μας και δεν μπορούμε παρά να τον μεταβιβάζουμε διαρκώς από γενιά σε γενιά. Αλλά τα επαγγέλματα αυτά πρέπει να τα επανεφεύρουμε, να προβλέψουμε τις νέες ανάγκες, να επενδύσουμε στις νέες δυνατότητες. [...]

Πηγή: https://booksjournal.gr/, 17 Μαρτίου 2021

Κείμενο 3: Νίκος Εγγονόπουλος -Μπολιβάρ. Ένα ελληνικό ποίημα (απόσπασμα)

Το απόσπασμα που ακολουθεί ανήκει στην ποιητική σύνθεση του Νίκου Εγγονόπουλου  (1907-1985) Μπολιβάρ. Ένα ελληνικό ποίημα, που γράφτηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το χειμώνα του 1942-1943. Αρχικά, κυκλοφόρησε σε χειρόγραφα αντίγραφα, διαβάστηκε σε συγκεντρώσεις αντιστασιακού χαρακτήρα, ενώ δημοσιεύτηκε το 1944. Πρόκειται για ένα μεγάλο συνθετικό ποίημα, με υπερρεαλιστικά στοιχεία και με περιεχόμενο που αναφέρεται σε εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Κεντρικό πρόσωπο του ποιήματος είναι ο Σιμόν Μπολιβάρ (1783-1830), πολιτικός και στρατιωτικός από τη Βενεζουέλα, ο οποίος ηγήθηκε σε πολλά απελευθερωτικά κινήματα των λαών της Νότιας Αμερικής κατά την περίοδο 1810-1830  ενάντια στους Iσπανούς κατακτητές.

[..] Μ π ο λ ι β ά ρ ! Κράζω τ’ όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Έρε,
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα,
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ’ τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι,
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγκουα, του Οντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίγκο, της Βολιβίας, της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής, της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Ουρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού.
Μ’ ένα σκληρό λιθάρι χαράζω τ’ όνομά σου πάνω στην πέτρα, νάρχουνται αργότερα οι ανθρώποι να προσκυνούν.
Τινάζονται σπίθες καθώς χαράζω - έτσι είτανε, λεν, ο Μπολιβάρ - και παρακολουθώ
Το χέρι μου καθώς γράφει, λαμπρό μέσα στον ήλιο.

Είδες για πρώτη φορά το φως στο Καρακάς.
Το φως το δικό σου,
Μ π ο λ ι β ά ρ, γιατί ως νάρθης η Νότια Αμερική ολόκληρη είτανε βυθισμένη στα πικρά σκοτάδια.
Τ’ όνομά σου τώρα είναι δαυλός αναμμένος,
που φωτίζει την Αμερική, και τη Βόρεια και τη Νότια, και την οικουμένη !
Οι ποταμοί Αμαζόνιος και Ορινόκος πηγάζουν από τα μάτια σου.
Τα ψηλά βουνά έχουν τις ρίζες στο στέρνο σου,
Η οροσειρά των Άνδεων είναι η ραχοκοκκαλιά σου.
Στην κορφή της κεφαλής σου, παλληκαρά, τρέχουν τ’ ανήμερα άτια και τ’ άγρια βόδια,
Ο πλούτος της Αργεντινής.
Πάνω στην κοιλιά σου εκτείνονται οι απέραντες φυτείες του καφέ.

Σαν μιλάς, φοβεροί σεισμοί ρημάζουνε το παν,
Από τις επιβλητικές ερημιές της Παταγονίας μέχρι τα πολύχρωμα νησιά,
Ηφαίστεια ξεπετιούνται στο Περού και ξερνάνε στα ουράνια την οργή τους,
Σειούνται τα χώματα παντού και τρίζουν τα εικονίσματα στην Καστοριά,
Τη σιωπηλή πόλη κοντά στη λίμνη.
Μ π ο λ ι β ά ρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας.

Σε πρωτοσυνάντησα, σαν είμουνα παιδί, σ’ ένα ανηφορικό καλντιρίμι του Φαναριού,
Μια καντήλα στο Μουχλιό φώτιζε το ευγενικό πρόσωπό σου.
Μήπως νάσαι, άραγες, μια από τις μύριες μορφές που πήρε, κι’ άφησε, διαδοχικά, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος;[…]

επίκλησις

Μπολιβάρ! Είσαι του Ρήγα Φερραίου παιδί,

Του Αντωνίου Οικονόμου ― που τόσο άδικα τον σφάξαν ―

και του Πασβαντζόγλου αδελφός,

Τ’ όνειρο του μεγάλου Μαξιμιλιανού ντε Ρομπεσπιέρ

ξαναζεί στο μέτωπό σου.

Είσαι ο ελευθερωτής της Νότιας Αμερικής.

Δεν ξέρω ποια συγγένεια σε συνέδεε, αν είτανε απόγονός σου

ο άλλος μεγάλος Αμερικανός, από το Μοντεβίντεο αυτός,

Ένα μονάχα είναι γνωστό, πως είμαι ο γυιος σου. […]

Πηγή: Νίκος Εγγονόπουλος, Μπολιβάρ με 9 έγχρωμους πίνακας εκτός κειμένου, Αθήνα: Ίκαρος 2007.

                                                          

                                     Νίκος Εγγονόπουλος - Ο γενναίος Σίμων Μπολιβάρ ο ελεύθερος

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

Α1.  Με ποιους τρόπους η εκπαιδευτική πολιτική διάφορων χωρών ναρκοθέτησε την αρμονική συνύπαρξη των λαών, σύμφωνα με το Κείμενο 1; Να συνοψίσετε την απάντησή σας σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων.

Μονάδες 20

 

Β1. Να επιβεβαιώσετε ή να διαψεύσετε τους ακόλουθους ισχυρισμούς που αναφέρονται στα Κείμενα 1 και 2 και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας με χωρία στο κείμενο:

α) Απότοκο της οικονομικής ύφεσης καθίσταται η γενικευμένη αδιαφορία για την πολιτική. Κείμενο 1

β) Ο εθνικισμός συνιστά πολυδιάστατο φαινόμενο. Κείμενο 1

γ) Η παγίωση του σοβινισμού συντείνει προς την εδραίωση των επιδιώξεων των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών. Κείμενο 1

δ) Το επαναστατικό σάλπισμα του 1821 ξεκίνησε απ’ τον ελλαδικό χώρο και κατά τον Μάρτιο του 1821 διεσπάρη στη Μολδοβλαχία. Κείμενο 2

ε) Τα Συντάγματα που ψηφίστηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης κατοχύρωναν το δικαίωμα του εκλέγειν. Κείμενο 2

 

Μονάδες 10

 

Β2 α) i) Το Κείμενο 2 εντάσσεται στο κειμενικό είδος των μη διαδικαστικών οδηγιών. Να δικαιολογήσετε των ανωτέρω ισχυρισμό, αναφερόμενοι σε τρεις γλωσσικές επιλογές της συντάκτριας στην 5η και την 6η παράγραφο (Μονάδες 3) ii) Να αναδιατυπώσετε το χωρίο αξιοποιώντας τη δηλωτική χρήση της γλώσσσας: «Σέβομαι και εφαρμόζω τους νόμους: αυτό δεν σημαίνει «σκύβω το κεφάλι», σημαίνει ότι έχω συνείδηση των κανόνων, και πως οτιδήποτε άλλο είναι ζούγκλα.» (Μονάδες 2) iii) Να διερευνήσετε πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ της 5ης και της 6ης παραγράφου του  κειμένου (Μονάδες 3).

 

Μονάδες 8                                                                                                                  

 

Β2 β) Ποια είναι η πρόθεση του συντάκτη στην 7η παράγραφο του Κειμένου 1; Ποια μέσα χρησιμοποιεί για να επιτύχει τον σκοπό του;

Μονάδες 7

 

Β3 α)  «Μια μερίδα του πληθυσμού ελκύεται από τη ρητορική της απόρριψης όχι μόνον των υφιστάμενων πολιτικών σχημάτων, αλλά και των δημοκρατικών λειτουργιών, δικαιωμάτων και θεσμών»:

Για ποιους λόγους αξιοποιείται η παθητική σύνταξή; (Μονάδες 2) Να αναδιατυπώσετε το χωρίο, αξιοποιώντας το αντίθετο είδος σύνταξης. (Μονάδες 2) Ποιες αλλαγές ως προς το ύφος του κειμένου παρατηρείτε; (Μονάδες 1)

Μονάδες 5

Β3 β) Πώς συνδέεται ο τίτλος «Ο νέος πατριωτισμός» με το περιεχόμενο του Κειμένου 2; Θεωρείται εύστοχο τον τίτλο; (70-80 λέξεις)

Μονάδες 5

Γ1. Πώς αποτιμά τον Σίμον Μπολιβάρ το ποιητικό υποκείμενο; Να δικαιολογήσετε την απάντηση σας, παραθέτοντας τρεις κειμενικούς δείκτες. Ποιος ο ρόλος των ελευθερωτών των περασμένων εποχών στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι, σύμφωνα με την κρίση σας; (150-200 λέξεις)

Μονάδες 15

Δ1. Σε μια εισήγησή σας, που θα εκφωνηθεί κατά τον εορτασμό της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου στη λυκειακή μονάδα που φοιτάτε, να αναφερθείτε στις συνθήκες επώασης του εθνικισμού και να τονώσετε την ανάγκη τιθάσευσής του, μέσω της καλλιέργειας ενός κλίματος γόνιμου πατριωτισμού; Να αντλήσετε στοιχεία από τα προς εξέταση κείμενα. (350-400 λέξεις)

Μονάδες 30

Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ' Λυκείου - Κριτήριο αξιολόγησης (Ελευθερία)

 

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ:

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Κείμενο 1 (Μη Λογοτεχνικό):Tzvetan Todorov -Τι σημαίνει η λέξη ελευθερία;

 

Το κείμενο είναι απόσπασμα του λήμματος «Ελευθερία», που έγραψε ο Tzvetan Todorov (1939-2017) Βούλγαρος στρουκτουραλιστής φιλόσοφος, κριτικός της λογοτεχνίας και δοκιμιογράφος  για το βιβλίο «Dizionario della liberta», έκδοση του περιφερειακού συμβουλίου της Τοσκάνης. Αναδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία. 3.8.2003.

Τι σημαίνει η λέξη ελευθερία; Εδώ και πολύ καιρό της έχει αποδοθεί η αξία μιας επιθυμητής κατάστασης και αυτό συνέβαλε στον πολλαπλασιασμό των νοημάτων της. Από τον καιρό του Διαφωτισμού ο Μοντεσκιέ παραπονιόταν: «Δεν υπάρχει λέξη που να προσέλαβε μεγαλύτερο αριθμό διαφορετικών νοημάτων από την ελευθερία». Ανέφερε μάλιστα ως παράδειγμα ορισμένους Ρώσους που αποκαλούσαν ελευθερία το δικαίωμα να έχουν μακριά γένια. Και σε καιρούς πιο πρόσφατους, έχουμε δει τα πιο καταπιεστικά καθεστώτα να επικαλούνται διαρκώς την ελευθερία, σε σημείο ώστε ο Άγγλος συγγραφέας Τζ. Όργουελ στο βιβλίο του 1984 επινόησε το σύνθημα: «Η ελευθερία είναι σκλαβιά».

Οι σημασίες που αποδόθηκαν σε αυτή τη λέξη είναι πολλαπλές. Αλλά τα θεμιτά της νοήματα δεν είναι άπειρα και θα προσδιορίζονταν, αν εξετάζαμε κάθε φορά την ελευθερία σε σχέση με τα αντίθετα της.

Σε πρώτο επίπεδο, η ελευθερία αντιτίθεται στην αναγκαιότητα, στον ντετερμινισμό. Ο φυσικός κόσμος καθορίζεται από νόμους. Η Γη γυρίζει γύρω από τον Ήλιο ενώ στην επιφάνειά της τα αντικείμενα υπόκεινται στο νόμο της βαρύτητας. Οι ίδιοι οι άνθρωποι υπόκεινται σε πολυάριθμες εξαρτήσεις. Φορείς της γενετικής κληρονομιάς της οικογένειας, κληρονομούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Γεννιούνται στο εσωτερικό μιας γλώσσας και μιας κουλτούρας που τους μεταβιβάζουν έναν συγκεκριμένο τρόπο αντίληψης του κόσμου. Ανήκουν σε μια τάξη και σε ένα περιβάλλον που τους επιβάλλει κοινές αντιδράσεις. Ζουν σε ένα τόπο και σε μια ιστορική περίοδο που τους εξομοιώνουν με τους συμπατριώτες τους και με τους συγχρόνους τους. Ωστόσο, καμία από αυτές τις εξαρτήσεις δεν είναι ανυπέρβλητη: το άτομο μπορεί να ξεφύγει από τη χώρα του, από τη γλώσσα του, από το περιβάλλον του, από τα τραύματα της παιδικής του ηλικίας, μπορεί να αλλάξει τη φυσική του όψη ή ακόμη και το φύλο του. Το ανθρώπινο είδος διαθέτει αυτήν την ικανότητα σε μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα είδη, επειδή ακριβώς διαθέτει μια συνείδηση που του επιτρέπει να λέει: «εγώ». Οι άνθρωποι υπακούουν στην αναγκαιότητα, αλλά μπορούν να κάνουν και χρήση της βούλησης και να ασκήσουν έτσι την ελευθερία τους. Μπορούν πάντοτε, έλεγε ο Ρουσώ: «να υποκύψουν ή να αντισταθούν». Γι‘ αυτόν τον λόγο είναι το μοναδικό είδος που γνωρίζει την ηθική κρίση. Σε κάθε κατάσταση, ο άνθρωπος μπορεί μέχρι ένα ορισμένο σημείο να επιλέξει την κατεύθυνση της δράσης του και επομένως να δράσει καλά ή κακά.

Σε δεύτερο επίπεδο, η ελευθερία αντιτίθεται στη σκλαβιά, στην τυραννία, στον εξαναγκασμό. Η ζωή στην κοινωνία προϋποθέτει κοινούς κανόνες, αλλά αυτοί οι κανόνες μεταβάλλονται ανάλογα με το καθεστώς στο οποίο ζούμε. Σε ένα θεοκρατικό καθεστώς τα άτομα δεν έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν ελεύθερα τη θρησκεία τους. Σε μια δικτατορία θα τιμωρηθούν, αν αντιταχθούν στις αποφάσεις της κυβέρνησης. Σε ολοκληρωτικό καθεστώς τα άτομα πρέπει να υποτάσσουν στην εξουσία όχι μόνο την επιλογή του τόπου κατοικίας ή του επαγγέλματος τους – για να μην αναφερθούμε στις πολιτικές επιλογές– αλλά ακόμη και τις φιλίες και τους έρωτές τους. Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες όμως εκκινούν από την αρχή ότι κάθε άτομο διαθέτει μια ιδιωτική σφαίρα, στην οποία καμιά εξουσία – ακόμα κι αν είναι εντελώς νόμιμη – δεν μπορεί να διεκδικεί δικαιώματα. Η ατομικότητα του κάθε πολίτη είναι πολύτιμη. Και ως τέτοια πρέπει να προστατεύεται.

Τέλος, η τρίτη μορφή ελευθερίας δεν είναι ούτε κοσμική (αντιτιθέμενη στην αναγκαιότητα) ούτε πολιτική (αντιτιθέμενη στην τυραννία), αλλά είναι εσωτερική και πνευματική. Έγκειται στην αποφυγή του κομφορμισμού, της αλλοτρίωσης, της ματαιοδοξίας. Πιστεύουμε ότι είμαστε ελεύθεροι, αλλά στην πραγματικότητα υπακούμε στους νόμους που μας επιβάλλονται από το πνεύμα των άλλων. Θέλουμε να γίνουμε αποδεκτοί από την κοινή γνώμη ή ακόμα και να αποθεωθούμε. Ένα αλλοτριωμένο εγώ συγχέεται με την εικόνα που του έχουν επιβάλλει οι άλλοι, αυτοί που το περιβάλλουν. Ένα αυθεντικό εγώ, όμως, έχει το θάρρος των γνωμών του και δεν ενδιαφέρεται υπέρβολικά για το «τι θα πει ο κόσμος». Από την καθολική αποδοχή προτιμά την πίστη στα ιδανικά του και επομένως στον εαυτό του.

Η ικανότητα να ασκούμε την ελευθερία ταυτίζεται με τον ίδιο τον ορισμό της ανθρωπινής ύπαρξης. Αλλά αυτή δεν είναι η μοναδική αξία που αγαπάμε και γι‘ αυτό η απεριόριστη ελευθερία δεν είναι επιθυμητή. Πρώτα επειδή ζούμε μαζί με άλλους ανθρώπους και οι επιθυμίες μας δεν εναρμονίζονται υποχρεωτικά με τις δικές τους. Η ζωή στην κοινωνία επιτυγχάνεται επειδή θα υπάγεται στη δικαιοσύνη μάλλον παρά στην ελεύθερη βούληση των ατόμων. Αν τίποτε δεν παρεμβαίνει για να θέτει όρια στην ελευθερία, τότε θα μετράει μόνο η δύναμη. Η ελευθερία του ισχυρότερου συνεπάγεται την υποταγή του ασθενέστερου …

 

Πηγή: εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 3.8.2003

Κείμενο 2 (Μη Λογοτεχνικό): Herbert Marcuse-Οι καινούργιες μορφές ελέγχου (απόσπασμα)

Ο Herbert Marcuse (1898-1979) ήταν Γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, μέλος της Σχολής της Φρανκφούρτης. Το έργο του: Ο μονοδιάστατος άνθρωπος συνιστά μια σημαντική κριτική της ηθικής της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας.

Η άνεση, η αποτελεσματικότητα, η λογική και η έλλειψη ελευθερίας μέσα σ' ένα δημοκρατικό πλαίσιο, να τι χαρακτηρίζει τον προχωρημένο βιομηχανικό πολιτισμό και συνηγορεί για την τεχνική πρόοδο. Πραγματικά, δεν είναι λογικώτατο να μηχανοποιηθούν οι κοινωνικά αναγκαίες εργασίες, που είναι κοπιαστικές για το άτομο, έστω και με τον παραμερισμό της ατομικότητας; να συγκεντρωθούν οι μικρές επιχειρήσεις σε αποτελεσματικώτερες και παραγωγικώτερες μονάδες; να υπαχθεί σε κανόνες ο ελεύθερος ανταγωνισμός, που στο κάτω - κάτω γίνεται ανάμεσα σε άτομα άνισης δύναμης; να περιοριστούν οι εθνικές πλειοδοσίες και κυριαρχίες που φρενάρουν την παγκόσμια οργάνωση των οικονομικών συναλλαγών; Αν λοιπόν αυτό το τεχνολογικό επίπεδο απαιτεί μια ανάλογη πολιτική και πνευματική εναρμόνιση, τότε έχουμε μια λυπηρή βέβαια αλλά απαραίτητη επίπτωση του πράγματος.

Τα δικαιώματα και οι ελευθερίες, που ήταν ουσιαστικοί παράγοντες στα πρώτα στάδια της βιομηχανικής κοινωνίας, χάνουν τη ζωτικότητά τους στα πιο προχωρημένα στάδια, χάνουν το παραδοσιακό τους περιεχόμενο. Η ελευθερία της σκέψης, του λόγου και της συνείδησης – καθώς άλλωστε και η ελεύθερη επιχείρηση που εξυπηρετούσαν και προστάτευαν – διαμορφωμένη από ιδέες ουσιαστικά κριτικές, είχε σκοπό να αντικαταστήσει μια ξεπερασμένη υλική και πνευματική κατάσταση με μια άλλη αποτελεσματικώτερη και ορθολογιστικώτερη. Με τη θεσμοποίησή τους και την ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία, οι ελευθερίες και τα δικαιώματα συμμερίστηκαν και την τύχη αυτής της κοινωνίας. Η υλοποίησή τους εξαφάνισε τις προϋποθέσεις τους.

Στο βαθμό που πραγματοποιείται η απελευθέρωση απ' την αθλιότητα, συγκεκριμένο περιεχόμενο κάθε ελευθερίας, οι ελευθερίες που συνδέονται με ένα κατώτερο στάδιο παραγωγικότητας χάνουν το πρωταρχικό τους περιεχόμενο. Η ανεξαρτησία της σκέψης, η αυτονομία, το δικαίωμα της πολιτικής αντιπολιτευτικής δράσης, στερήθηκαν απ' το ουσιαστικά κριτικό τους περιεχόμενο μέσα σε μια κοινωνία που, με την οργάνωσή της, μοιάζει να γίνεται κάθε μέρα και πιο ικανή να ικανοποιήσει τις ατομικές ανάγκες.

Μια τέτοια κοινωνία δικαιούται να απαιτήσει την αποδοχή των αρχών και των θεσμών της· η αντιπολίτευση περιορίζεται στην προβολή πολιτικών εναλλακτικών λύσεων και στην αναζήτησή τους μέσα στα πλαίσια του στάτους κβο. Το αν θα είναι απολυταρχικό ή όχι το σύστημα που θα ικανοποιεί προοδευτικά όλες τις ανάγκες, δεν έχει και μεγάλη σημασία για την κοινωνία. Μέσα σε συνθήκες αδιάκοπης ανάπτυξης του επιπέδου ζωής, η μη συμμόρφωση με το σύστημα δεν έχει καμιά φανερή κοινωνική χρησιμότητα, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν προκαλεί αισθητές οικονομικές και πολιτικές αναστατώσεις και απειλεί την ομαλή λειτουργία του συνόλου. Γιατί δηλαδή η παραγωγή και η διανομή αγαθών θα έπρεπε να υποστούν τον ανταγωνισμό των ατομικών ελευθεριών, όταν διακυβεύονται ζωτικές ανάγκες;

[...]

Η βιομηχανική κοινωνία έφθασε στο στάδιο εκείνο, όπου πια δεν μπορούμε να ορίσουμε μια αληθινά ελεύθερη κοινωνία χρησιμοποιώντας τους παραδοσιακούς όρους της οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας. Όχι γιατί οι ελευθερίες αυτές έχασαν τη σημασία τους, αλλά αντίθετα γιατί έχουν πάρα πολλή σημασία για να περιοριστούν στο παραδοσιακό πλαίσιο.

Μόνο αρνητικοί όροι μπορούν να εκφράσουν αυτές τις καινούργιες μορφές, γιατί ακριβώς αποτελούν άρνηση των μορφών που κυριαρχούν. Έτσι, οικονομική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει απελευθέρωση από την οικονομία, απ' τον καταναγκασμό που ασκείται με τις οικονομικές σχέσεις και δυνάμεις, απελευθέρωση από την καθημερινή πάλη για την ύπαρξη, απαλλαγή από την ανάγκη να κερδίζουμε τη ζωή μας. Πολιτική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει απελευθέρωση απ' την πολιτική αυτή που πάνω της τα άτομα δεν μπορούν να ασκήσουν ουσιαστικό έλεγχο. Πνευματική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει αποκατάσταση της ατομικής σκέψης, πνιγμένης σήμερα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και θύμα της διαπαιδαγώγησης, κι ακόμη θα πρέπει να σημαίνει ότι θα πάψουν να υπάρχουν κατασκευαστές της «κοινής γνώμης» κι ακόμη και κοινή γνώμη. Αν οι προτάσεις αυτές έχουν έναν τόνο εξωπραγματικό, αυτό δεν συμβαίνει επειδή είναι ουτοπικές, αλλά επειδή οι δυνάμεις που τις αντιμάχονται είναι ισχυρές. Έχουν γι' αυτή τη μάχη ενάντια στην απελευθέρωση ένα αποτελεσματικό και μόνιμο όπλο, την καθιέρωση υλικών και πνευματικών αναγκών που διαιωνίζουν τις ξεπερασμένες μορφές της πάλης για την ύπαρξη.

[...]

πηγή: Herbert Marcuse, Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος, μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης. εκδ. Παπαζήση, 1971, σελ. 33-36.

Κείμενο 3  (Λογοτεχνικό): Μιχάλης Κατσαρός- Η Διαθήκη μου

Ο Μιχάλης Κατσαρός (1919 – 1998) ανήκει στην Πρώτη Μεταπολεμική Γενιά ποιητών, των οποίων το έργο καθορίζεται από τους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες. Ο ίδιος είναι ένας αιρετικός ποιητής, ο οποίος με τη ζωή και το έργο του αντιστάθηκε σε κάθε είδους πνευματικό, ιδεολογικό και κοινωνικό περιορισμό, προβάλλοντας το όραμα της ελευθερίας απέναντι στις υποκριτικές συμβάσεις του κυρίαρχου συστήματος(Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ´ Γενικού Λυκείου, Βιβλίο Καθηγητή).

Το ποίημα «Η Διαθήκη μου» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1950  στην εφημερίδα Δημοκρατικός Τύπος. Ωστόσο, σ’  αυτή την πρώτη δημοσίευση, οι υπεύθυνοι της εφημερίδας είχαν απαλείψει αρκετούς στίχους, φοβούμενοι τυχόν διώξεις από το μετεμφυλιακό καθεστώς. Τελικά, το ποίημα στην αρχική του μορφή συμπεριλήφθη στην έκδοση «Κατά Σαδδουκαίων», η οποία κυκλοφόρησε το 1953. Οι στίχοι που λογοκρίθηκαν φέρουν υπογράμμιση στην παρούσα ανθολόγηση.

Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χτίζει ένα μικρό σπιτάκι
και λέει: καλά είμαι εδώ.

Αντισταθείτε σ’ αυτόν που γύρισε πάλι στο σπίτι
και λέει: Δόξα σοι ο Θεός .Αντισταθείτε
στον περσικό τάπητα των πολυκατοικιών
στον κοντό άνθρωπο του γραφείου
στην εταιρεία εισαγωγαί- εξαγωγαί
στην κρατική εκπαίδευση
στο φόρο
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χαιρετάει απ’ την εξέδρα ώρες
ατέλειωτες τις παρελάσεις
σ’ αυτή την άγονη κυρία που μοιράζει
έντυπα αγίων λίβανον και σμύρναν
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

 

Αντισταθείτε πάλι σ’ όλους αυτούς που λέγονται
μεγάλοι
στον πρόεδρο του Εφετείου αντισταθείτε
στις μουσικές τα τούμπανα και τις παράτες
σ’ όλα τ’ ανώτερα συνέδρια που φλυαρούνε
πίνουν καφέδες σύνεδροι συμβουλατόροι

σ’ όλους που γράφουν λόγους για την εποχή
δίπλα στη χειμωνιάτικη θερμάστρα

στις κολακείες τις ευχές τις τόσες υποκλίσεις
από γραφιάδες και δειλούς για το σοφό
αρχηγό τους.

 

Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών
και διαβατηρίων
στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη
διπλωματία
στα εργοστάσια πολεμικών υλών
σ’ αυτούς που λένε λυρισμό τα ωραία λόγια
στα θούρια
στα γλυκερά τραγούδια με τους θρήνους
στους θεατές
στον άνεμο
σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς
στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας

ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ
αντισταθείτε.

Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την
Ελευθερία.

 

Πηγή: Μιχάλης Κατσαρός, Κατά Σαδδουκαίων, Αθήνα: Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος 1994, σσ. 61-62.

  

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ:

Α1.  Σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων να συνοψίσετε τα τρία επίπεδα της ελευθερίας σύμφωνα με τον συντάκτη του Κειμένου 1.

  Μονάδες 20                                                                                                 

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση τα Κείμενα 1 και 2, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στα κείμενα:

α) Υπάρχουν πολιτεύματα που θέτουν φραγμούς στην ιδιωτική ζωή των πολιτών. (Κείμενο 1)

β) Η ελεύθερη βούληση είναι η μόνη προϋπόθεση της συλλογικής συμβίωσης. (Κείμενο 1)

γ) Η βιομηχανική επανάσταση ασκεί μέχρι σήμερα θετική επίδραση στον πνευματικό τομέα. (Κείμενο 2)

δ)  Η ρηξικέλευθη αντίδραση απέναντι στην ασυδοσία των σύγχρονων παραγωγικών σχέσεων μπορεί να καταστεί ολέθρια για την ανθρωπότητα. (Κείμενο 2)

ε) Στη βιομηχανική κοινωνία η διαμόρφωση της κοινής γνώμης είναι μια αντικειμενική διαδικασία. (Κείμενο 2).

Μονάδες 10                                                                                                                      

Β2. α) Ποιος είναι ο βασικός ισχυρισμός του συντάκτη στην 3η παράγραφο [«Στο βαθμό που πραγματοποιείται…να ικανοποιήσει τις ατομικές ανάγκες» ]του Κειμένου 2 (Μονάδες 2); Ποια μέσα αξιοποιούνται για να πειστεί ο αναγνώστης (Μονάδες 2); Για ποιο λόγο επιλέγεται η οριστική έγκλιση (Μονάδες 1);

 Μονάδες 5                                                                                                                     

β) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο του ακόλουθου αποσπάσματος του Κειμένου 1 σε μια παράγραφο 70-80 λέξεων;

Ένα αλλοτριωμένο εγώ συγχέεται με την εικόνα που του έχουν επιβάλλει οι άλλοι, αυτοί που το περιβάλλουν. Ένα αυθεντικό εγώ, όμως, έχει το θάρρος των γνωμών του και δεν ενδιαφέρεται υπερβολικά για το «τι θα πει ο κόσμος».

 Μονάδες 8                                                                                                                

Β3. α) Σε ποιο κειμενικό είδος εντάσσεται το Κείμενο 2; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας αναφερόμενοι στο περιεχόμενο, το ύφος και τη γλώσσα του κειμένου (Μονάδες 4). Ποιες ομοιότητες και διαφορές ως προς τη θεματολογία των δύο κειμένων αναφοράς παρατηρείτε (Μονάδες 3).

 Μονάδες 7                                                                                                                 

β)  Ποιος ο ρόλος της άνω τελείας και της ερώτησης στην 4η παράγραφο του Κειμένου 2 [Μια τέτοια κοινωνία…διακυβεύονται ζωτικές ανάγκες] (Μονάδες 2); Να αντικατασταθούν οι επιτονισμένες λέξεις του αποσπάσματος του Κειμένου 2 που ακολουθεί με συνώνυμές τους που χρησιμοποιούνται ευρέως στον καθημερινό λόγο χωρίς να αλλοιωθεί νοηματικά το περιεχόμενο του κειμένου (Μονάδες 3).

Μέσα σε συνθήκες αδιάκοπης ανάπτυξης του επιπέδου ζωής, η μη συμμόρφωση με το σύστημα δεν έχει καμιά φανερή κοινωνική χρησιμότητα, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν προκαλεί αισθητές οικονομικές και πολιτικές αναστατώσεις και απειλεί την ομαλή λειτουργία του συνόλου. Γιατί δηλαδή η παραγωγή και η διανομή αγαθών θα έπρεπε να υποστούν τον ανταγωνισμό των ατομικών ελευθεριών, όταν διακυβεύονται ζωτικές ανάγκες;

 Μονάδες 5                                                                                                                       

Γ1. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της ελευθερίας σύμφωνα με τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό; Να παραθέσετε τρεις κειμενικούς δείκτες που τεκμηριώνουν την απάντησή σας. Ποιος ο ρόλος της φράσης: «ως και σε μένα που σας ιστορώ/ αντισταθείτε», σύμφωνα με την κρίση σας (150-200 λέξεις);

 Μονάδες 15                                                                                                                 

Δ1. Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο (300-350 λέξεις) να αναφερθείτε στους παράγοντες που συντείνουν προς την καταστρατήγηση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος της ελευθερίας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι και να προτείνετε την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθηθεί, για να τονωθεί η ελεύθερη βούληση των νέων.

   Μονάδες 30