Κριτήριο Αξιολόγησης-Επιστήμη

 

Κριτήριο Αξιολόγησης

Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου

Θεματική Ενότητα: Επιστήμη

 

Απόσπασμα από την ταινία S.O.S. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα (1964)

Κείμενο 1:  Ι. Ν. Μαρκόπουλος -Η ηθική της επιστήμης

Ο Ι. Ν. Μαρκόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής της Χημικής Μηχανικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Από όλες τις αξιωματικές παραδοχές για τη δόμηση της φυσικής επιστήμης και της επιστημονικής μας κοσμοεικόνας, η παραδοχή, ότι επιστήμη και ηθική είναι αδιαχώρητες και ανεξάρτητες η μια από την άλλη, είναι ίσως η πιο θεμελιώδης, αλλά συγχρόνως και η πιο ευάλωτη σε παρερμηνείες. Τόσο κατά τη γέννησή της ­τον 6ο π.Χ. αιώνα στις ακτές της Ιωνίας ­ όσο και στα στάδια της μετέπειτα εκδίπλωσης και ανάπτυξής της­, κυρίως τον 17ο αιώνα, και στη συνέχεια, με αλματώδη βήματα, στον 19ο και προπαντός βέβαια στον 20ό αιώνα­, η φυσική επιστήμη έπρεπε για να εδραιωθεί ως αντικειμενική αλήθεια και γνώση να μείνει μακριά από υποκειμενικές αξίες και αρχές. Η επιστημονική μέθοδος προσέγγισης της αντικειμενικής γνώσης, το αίτημα δηλαδή της αντικειμενικότητας στη γνώση, είναι εξ ορισμού ανεξάρτητο και ανεπηρέαστο από την ηθική και τις αξιολογικές της κρίσεις. Αυτή η τόσο κατανοητή και σχεδόν αυτονόητη καταστατική αρχή, ενταγμένη σήμερα μέσα στο ασφυκτικό αλλά και ανούσιο πλαίσιο μιας άκρως θετικιστικής θεώρησης της φύσης, έχει αποκτήσει νοηματικές και πρακτικές προεκτάσεις, που είναι κοινωνικά προβληματικές και σίγουρα δεν της ανήκουν εγγενώς. Τα προβλήματα που ανακύπτουν από την αυθαίρετη παρανόηση και προέκταση της καταστατικής αυτής πρότασης, πιστεύω ότι αποτελούν ένα σημαντικό εμπόδιο στη διαύγαση των τεράστιων κοινωνικών και ηθικών ζητημάτων, που ως κοινωνία πρέπει να αντιμετωπίσουμε, λόγω της αλματώδους, απογραμμάτιστης και ανεξέλεγκτης, ανάπτυξης της τεχνοεπιστήμης.

Επιτρέψτε μου να αναφερθώ, μέσα από ένα σύντομο ερωτηματικό λόγο, σε μερικά από αυτά τα προβλήματα. Και αρχίζω από το «δόγμα» της ουδετερότητας της επιστήμης και της τεχνικής. Υπάρχουν, άραγε, σημαίνουσες ανθρώπινες δραστηριότητες, που είναι ηθικά ουδέτερες; Θάλαμοι αερίων, Χιροσίμα, Ναγκασάκι· θηριωδία και απανθρωπιά· χωρίς τη συμμετοχή της επιστήμης και των επιστημόνων; Από πού προκύπτει λοιπόν ο συχνά προτεινόμενος πλήρης διαχωρισμός συνεχόμενων και ενιαίων στην ουσία τους δραστηριοτήτων, της ηθικά ανεξάρτητης, όπως υποστηρίζεται, και μη ελέγξιμης επιστημονικής έρευνας από τη μια και των ηθικά φορτισμένων, και άρα ελέγξιμων πρακτικών εφαρμογών της, από την άλλη; Και πόσο εύκολος θα είναι στο μέλλον ένας τέτοιος διαχωρισμός (βασική έρευνα – εφαρμοσμένη έρευνα – εφαρμογές), μέσα μάλιστα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο αγοραίας συμπεριφοράς και αβυσσαλέου ανταγωνισμού; Και είναι δυνατόν, σε μια κοινωνία ανθρώπων, να αποδεχθούμε την πλήρη αυτονόμηση ορισμένων ανθρωπίνων δραστηριοτήτων; Αλλά ακόμη παραπέρα, στον πυρήνα της αντιμετώπισης του προβλήματος, πόσο έτοιμες είναι σήμερα οι κοινωνικές επιστήμες ­όσον αφορά το εκπαιδευτικό τους περιεχόμενο, την έρευνα και την ανάπτυξή τους­ να παρακολουθήσουν την αλματώδη ανάπτυξη της φυσικής επιστήμης, της βιολογίας και της τεχνικής; Και ποιες οι αντοχές, ανοχές και ενοχές μας απέναντι στη «βιολογική ρύπανση», που κατ’ αναλογίαν προς τη φυσικο-χημική ρύπανση του 20ού αιώνα θα μας απειλήσει, πρωτόγνωρα, μπορεί να πει κανείς, στον αιώνα που έρχεται; Διότι βέβαια, εδώ, υπάρχουν κάποιες αναλογίες, την «εγκαθίδρυση» των οποίων δεν θα μπορέσουμε εύκολα να αποφύγουμε: σύνθεση και παραγωγή συγκεκριμένων μακρομορίων, νέων ουσιών και προϊόντων, νέων φυσικών και χημικών τεχνικών, ευημερία, αλλά και επικίνδυνη οικολογική καταστροφή στον 20ό αιώνα· ανάλογης κλιμάκωσης ανάπτυξη, ευζωία αλλά και βιολογική ρύπανση, με την εμφάνιση γενετικά, χειρουργικά ή βιο-ηλεκτρονικά πραγματοποιημένων «χιμαιρικών οντοτήτων», στην αρχή της τρίτης χιλιετίας. Και βέβαια δεν πρέπει να αγνοήσουμε τη σημαντική ποιοτική διαφορά μεταξύ, λ.χ., του διοξειδίου του αζώτου, που ρυπαίνει το περιβάλλον, και μιας μελλοντικής ανθρωπόμορφης χίμαιρας.

Θέλω να πιστεύω ότι τα ερωτήματά μου αυτά δεν έχουν τεθεί ά-σκοπα, αφού μέσα από τον τρόπο διατύπωσής τους αναδύονται κάποιες σκέψεις και κάποιοι προβληματισμοί, που θα μπορούσαν ίσως να χρησιμεύσουν στη μελέτη και την αντιμετώπιση αυτών των όντως πολύ δύσκολων και πρωτόφαντων προβλημάτων. Μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν και η άγνοιά μας είναι σίγουρα μεγάλη στα θέματα αυτά. Αν όμως εκτός από την επιστημονική μας σκέψη επιστρατεύσουμε και τη διαίσθησή μας, θα μπορέσουμε ίσως να βαδίσουμε σε έναν πιο ακίνδυνο δρόμο. Και για να γίνω πιο σαφής: φοβάμαι πως στο μέλλον δεν θα έχουμε άλλη επιλογή, από το να προχωρήσουμε ­ σε ορισμένες ίσως σπάνιες και πολύ ειδικές περιπτώσεις ­ στην όντως αντιδημοκρατική (και σε πολλές χώρες, με σημερινά δεδομένα, αντισυνταγματική), αλλά αναπόφευκτη, νομίζω, απαγόρευση και αυτής ακόμη της επιστημονικής έρευνας. Σίγουρα, πολύ δύσκολα, θα συμφωνούσε κανείς με μια τέτοια επιλογή. Για να είμαι ειλικρινής, δεν ξέρω πράγματι ποιο είναι αυτό, που στις συγκεκριμένες περιπτώσεις θα έπρεπε περισσότερο να μας φοβίζει. Ο έλεγχος και η περιορισμένης έκτασης απαγόρευση μιας πολύ συγκεκριμένης επιστημονικής έρευνας, ή οι πολύ χειρότερες και τρομακτικότερες για την κοινωνία μας συνέπειες, που αναπόδραστα θα προκληθούν από τη μη απαγόρευσή της;

Η αρχική μας λοιπόν αξιωματική παραδοχή διαχωρισμού επιστήμης και ηθικής, που είναι πράγματι θεμελιώδους σημασίας για τη γέννηση και την ανάπτυξη της επιστήμης, θα πρέπει πλέον, κατά τη γνώμη μου, να γίνεται κατανοητή, μέσα σε ένα πολύ στενό, αυστηρά επιστημονικό και επιστημολογικό πλαίσιο, ως ένας δεσμευτικός, λειτουργικός κανόνας, που σίγουρα δεν θα αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες και προεκτάσεις. Οι πρακτικές εφαρμογές της επιστήμης είναι, άλλωστε, άρρηκτα συνδεδεμένες με τον επιστημονικό λόγο, όπως επίσης και οι τεχνοεπιστημονικές εφαρμογές είναι γερά συνυφασμένες με την επιστημονική έρευνα, που εκβάλλει σε αυτές. Το αίτημα, εξάλλου, της αντικειμενικότητας στη γνώση (επιστήμη) είναι μια ηθική επιταγή, αφού μια αξία (η αντικειμενικότητα) προ-ορίζεται για τη θεμελίωση της γνώσης. Είναι αυτό που ο Γάλλος φυσιολόγος και νομπελίστας Ζακ Μονό ονομάζει «ηθική της γνώσης». Αλλά, και αντιστρόφως, μπορούμε επίσης να μιλήσουμε για μια επιστημονική αρχή της ηθικής, όταν η ηθική κατά την αναζήτηση ενός απόλυτου νόμου ­ όπως και η φυσική επιστήμη ­ προσπαθεί να εδραιωθεί επάνω σε μια αρχή καθολικής εγκυρότητας και ισχύος. Ως παραδείγματα στοχαστών, που οδήγησαν τη σκέψη τους και σε αυτό το μονοπάτι, μπορούμε να αναφέρουμε τον Ηράκλειτο, τους Πυθαγορείους, τον Σωκράτη και τον Ντεκάρτ.

Επιστήμη και ηθική δεν είναι ίσως τελικά τόσο ξένες και ανεξάρτητες η μια από την άλλη, όσο πολλοί επιστήμονες και στοχαστές θέλουν να πιστεύουν. Η θέση, που ως κοινωνία θα πάρουμε στο ζήτημα αυτό, πιστεύω πως θα είναι καθοριστικής σημασίας, για το αν θα παραμείνουμε μια κοινωνία ανθρώπων, ή θα οδηγηθούμε σε μια φασιστική, εντέλει, κοινωνία «χιμαιρικών οντοτήτων» και «μεικτών συστημάτων».

 

Εφημερίδα Το Βήμα  24 Νοεμβρίου 2008

Εξ Αφορμής: Μετά την Χιροσίμα και το Ναγκασάκι 10 Αυγούστου

Κείμενο 2 (Μη Λογοτεχνικό): Ιωάννης Μανωλεδάκης-Επιστήμη και άνθρωπος (απόσπασμα)

Ο Ιωάννης Μανωλεδάκης (1937 –2011) ήταν καθηγητής Ποινικού δικαίου στο Α.Π.Θ.  και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε ένα καίριο ερώτημα. Ποια είναι η ευθύνη του επιστήμονα για τα αποτελέσματα της επιστήμης του; Ποια είναι η ευθύνη του για τη μορφή που πήρε και που παίρνει η «συγκροτημένη πραγματικότητα»; Η πρώτη ευθύνη λοιπόν του επιστήμονα ανάγεται στην επιστημονική του γνώση: Αν χρησιμοποίησε σωστά την επιστημονική μέθοδο ή αν έκανε σφάλματα, αν απέφυγε τον υποκειμενισμό, την πλάνη, την πρόωρη γενίκευση, την επιπόλαιη επαγωγή, την εσφαλμένη αναγωγή, παραγωγή, σύνθεση, τη μονολιθικότητα και το δογματισμό ή αν υπέπεσε σ' αυτά. Αυτή η ευθύνη είναι ανεξάρτητη από την καλή ή κακή του θέληση. Ειδικότερα, αυτή η ευθύνη καλείται επιστημονική. 

Πέρα όμως από την επιστημονική ευθύνη για το πώς εφάρμοσε τη γνώση του στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο επιστήμονας ευθύνεται ηθικά και πολιτικά για τη δημιουργικότητά του. Στο σημείο αυτό θα κριθεί η πράξη του όχι με το επιστημονικό κριτήριο, αλλά με το ηθικό (για την ηθική δικαίωσή του) και με το πολιτικό κριτήριο (για την πολιτική του δικαίωση). Η ευθύνη του επιστήμονα από ηθική ή πολιτική άποψη δεν ανάγεται πια στη γνώση, αλλά στη βούλησή του.

Όπως στην επιστημονική ευθύνη κριτήριο αποτελεί η συμφωνία της ατομικής επιστημονικής γνώσης με την αναγνωριζόμενη σε δεδομένη εποχή ως ορθή (και καθολικής παραδοχής) γνώση και μέτρο αποτελούν οι κανόνες της επιστημονικής μεθόδου, όπως γενικά διαμορφώθηκαν και καθολικά ισχύουν, έτσι και στην ηθική και πολιτική ευθύνη κριτήριο θα πρέπει να αποτελέσει η συμφωνία της ατομικής βούλησης του επιστήμονα με την καθολική βούληση (για την ηθική ευθύνη) και με την κυρίαρχη βούληση που ισχύει στο δεδομένο χώρο και χρόνο ενέργειας ή με την αντιπολιτευόμενη βούληση κοινωνικής ομάδας ή τάξης (για την πολιτική ευθύνη).

Αφού η βούληση αποτελεί τη δυναμική έκφραση του συμφέροντος, θα μπορούσαμε να πούμε πως ηθικά δικαιώνεται εκείνος ο επιστήμονας που ενεργεί σύμφωνα με το καθολικό συμφέρον, δηλαδή ο επιστήμονας που η ατομική του βούληση συμπίπτει με την καθολική. Και καθολικό συμφέρον είναι αυτό που αναφέρεται σε όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το χρώμα, τη φυλή, την εθνικότητα, την υπηκοότητα ή την οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση. Καθολικό είναι, θα λέγαμε, το συμφέρον της ανθρωπότητας. Έτσι, καθολικό είναι το συμφέρον για την ειρήνη, την ελευθερία, την υγεία, τη μόρφωση, την ευτυχία όλων των ανθρώπων.

Από το σημείο, όμως, που διαπιστώνεται πως δεν υπάρχει κοινό συμφέρον, αλλά το προβαλλόμενο σαν κοινό είναι στην πραγματικότητα συμφέρον μιας ομάδας ανθρώπων, τότε η συμφωνία προς τη βούληση (προς το συμφέρον) της μιας ή της άλλης ομάδας δεν έχει ηθικό, αλλά πολιτικό έρεισμα. Ανεξάρτητα από το ηθικό ή πολιτικό έρεισμα, η πράξη έχει νομικό έρεισμα, όταν είναι σύμφωνη με τους κανόνες δικαίου που ισχύουν κατά το χρόνο της τέλεσής της. Συνήθως, βέβαια, αυτοί οι κανόνες εκφράζουν το συμφέρον των κρατούντων στο χώρο που ισχύουν. Δεν αποκλείεται όμως μια πράξη σύμφωνη με το δίκαιο που ισχύει να εξυπηρετεί το συμφέρον μιας αντίθετης προς την κυρίαρχη βούληση ομάδας. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση το νομικό έρεισμα «υπερκαλύπτει» (φαινομενικά τουλάχιστο) το πολιτικό.

Συνοψίζοντας: α) Ηθικό είναι το πανανθρώπινο συμφέρον, β) Πολιτικό είναι το συμφέρον μιας μικρής ή μεγάλης ομάδας ανθρώπων. Και κατά λογική συνέπεια: α) Ηθικό έρεισμα έχει η πράξη που υπηρετεί το ηθικό συμφέρον. β) Πολιτικό έρεισμα έχει η πράξη που υπηρετεί ένα πολιτικό συμφέρον, γ) Νομικό έρεισμα έχει η πράξη που είναι σύμφωνη με τους κανόνες δικαίου, οι οποίοι ισχύουν κατά το χρόνο που τελείται.

Με βάση τους ορισμούς αυτούς, θα μπορούσαμε να αποφανθούμε για την ηθική, την πολιτική και τη νομική ευθύνη του επιστήμονα σε αναφορά με τη δημιουργικότητά του στον επιστημονικό τομέα. Και όπως γίνεται φανερό, τα κριτήρια της κάθε ευθύνης δεν συμπίπτουν. Γιατί το τι συμφέρει σε μια ομάδα ανθρώπων αποτελεί, πολλές φορές, αντικείμενο διχογνωμίας μέσα στους κόλπους της ίδιας της ομάδας. Εξάλλου, επειδή ακριβώς η ευθύνη «ανακύπτει εκ των υστέρων», όταν η επιστημονική δημιουργία επιφέρει τα αποτελέσματα της, είναι δυνατό εκείνο που έκανε ο επιστήμονας, πιστεύοντας ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντα μιας ομάδας, να αποδειχτεί ότι δεν τα εξυπηρέτησε «εκ του αποτελέσματος», οπότε από πολιτική άποψη θα πρέπει να ελεγχθεί η ειλικρίνεια των προθέσεών του.

Αφού «επιστήμη για την επιστήμη» δεν υπάρχει, αλλά η επιστήμη, όπως λέχθηκε πιο πάνω, υπηρετεί τελικά τον άνθρωπο, γιατί αναγκαία μεταμορφώνεται σε πράξη μέσα από κάποια βούληση, σε δημιουργία, σε συγκροτημένη πραγματικότητα, έτσι και πέρα από την επιστημονική ευθύνη, πέρα ακόμα και από τη νομική ευθύνη, ο επιστήμονας βρίσκεται καθημερινά μπροστά στο πρόβλημα της ηθικής και της πολιτικής του ευθύνης. Όσο και αν φαίνεται η επιστήμη ξένη και ανεξάρτητη από την πολιτική και την ηθική, όσο και αν ο επιστήμονας ειλικρινά νομίζει πως η πολιτική δεν έχει θέση στην επιστημονική του δημιουργία, το επιστημονικό του έργο, είτε το καταλαβαίνει είτε όχι, έχει οπωσδήποτε και ηθικό και πολιτικό νόημα. Τούτο συμβαίνει ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ο επιστήμονας μπορεί να παραμένει μακριά από πολιτικές δραστηριότητες. Πάνω από την επιστημονική του δημιουργία επικρέμεται, όμως, συνέχεια το φάσμα της ηθικής και πολιτικής του ευθύνης.

Τι θα κάνει ο επιστήμονας, όταν συγκρούεται η νομική με την ηθική επιταγή, όταν συμβαίνει να διαφωνεί με την κρατική βούληση και να αντιτίθεται στα συμφέροντα που αυτή εκφράζει; Ή ακόμα, όταν συγκρούεται η πολιτική με την ηθική επιταγή; Θα αγνοήσει τη νομική του ευθύνη για χάρη της πολιτικής ή της ηθικής; Ή θα αγνοήσει την ηθική του ευθύνη για χάρη της πολιτικής ή της νομικής ευθύνης; Η απάντηση ανήκει ατομικά στον κάθε επιστήμονα και αυτός θα τη δώσει, όταν πρόκειται να πει «το μεγάλο ΝΑΙ ή το μεγάλο ΟΧΙ». Μα μπορεί ο σημερινός επιστήμονας μέσα στην καταπίεση του τεράστιου καταναγκαστικού (υλικού και ιδεολογικού) μηχανισμού του σύγχρονου κράτους, μέσα στον ανεμοστρόβιλο των πολιτικών παθών, των οργανωμένων οικονομικών συμφερόντων, των αδικιών, των ανομιών που καθημερινά διαπράττονται σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης «εν ονόματι» δήθεν αρχών, μέσα στην ψευτιά και τη συκοφαντία, να κρατηθεί όρθιος και να αντιπαρατάξει την ατομική του βούληση στην κυρίαρχη ή άλλη ισχυρή βούληση, όταν δεν συμφωνεί με αυτή; Ή μήπως θα πρέπει, για να παραμείνει αμόλυντος και άφθαρτος στο «επιστημονικό και ηθικό του μεγαλείο», να τα παρατήσει και να φύγει; Η απάντηση μάς έρχεται από τα βάθη του προγονικού μας παρελθόντος: "Πρός τόν ὀνειδίζοντα ὡς εἰς τόπους ἀκαθάρτους εἰσίοι. Καί γάρ ὁ ἥλιος, ἔφη Διογένης, εἰς τούς ἀποπάτους, ἀλλ' οὐ μιαίνεται".

Πηγή: Ιωάννης Ε. Μανωλεδάκης, Εισαγωγή στην επιστήμη (Eισαγωγή στην επιστήμη του Δικαίου), Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη: 1994.

Κείμενο 3 (Λογοτεχνικό):  Φώτης Αγγουλές-Ναγκασάκι 

Ο ποιητής Φώτης Αγγουλές (1911-1964) πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα τη δεκαετία του ’30. Η ποίησή του αρχικά διαπνεόταν από έντονη μελαγχολία έχοντας επηρεαστεί από τους ποιητές του μεσοπολέμου. Αργότερα, απέκτησε κοινωνική διάσταση και έγινε πιο αισιόδοξη, παρά τη φυλάκιση του ποιητή εξαιτίας των πολιτικών του θέσεων. Στο ποίημα «Ναγκασάκι» ο ποιητής εμπνέεται από τη ρίψη της δεύτερης ατομικής βόμβας στην ομώνυμη πόλη της Ιαπωνίας στις 9 Αυγούστου 1945, τρεις μέρες μετά τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Το ποιήμα μελοποιήθηκε και συμπεριλήφθηκε στον δεύτερο δίσκο του συγκροτήματος «Ωχρά Σπειροχαίτη» (2002). 

 

Ε, Τσάρλυ, τραβήξου από τον ήλιο.
Σήμερα, έπεσε η Ατομική...
Σήμερα, στα λιμάνια,
οι σωματέμποροι κι οι πορτοφολάδες
μπορούν να περηφανεύονται
που δεν έγιναν Εφευρέτες...
Σήμερα, θα μπορούσε να λέει στην προσευχή της,
μια πόρνη:
«Θεέ μου, σ' ευχαριστώ,
που δεν γέννησα...».

 

Πηγή:  Φώτης Αγγουλές, Ποιήματα: Επιλογή, Κέδρος: Αθήνα 1975, σ. 44. 

Ωχρά Σπειροχαίτη-Ναγκασάκι (2002)

Νικηφόρος Βρεττάκος – Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (απόσπασμα)

Ο Αμερικανός φυσικός Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (1904-1967), γνωστός ως «ο πατέρας της ατομικής βόμβας», αντιτάχτηκε στην απόφαση της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (της οποίας ήταν σύμβουλος), για την κατασκευή βόμβας υδρογόνου το 1954. Για τη στάση του αυτή, στην οποία οδηγήθηκε βλέποντας τον όλεθρο που έσπειρε στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι η ρίψη των ατομικών βομβών από τις ΗΠΑ, και για τις φιλειρηνικές του απόψεις κρίθηκε «ακατάλληλος να υπηρετήσει τη χώρα» και διώχτηκε δικαστικά. Ο διεθνής αντίκτυπος των τύψεων του Οπενχάιμερ  κέντρισε την ποιητική φαντασία του Νικηφόρου Βρεττάκου (1912-1991), ο οποίος έγραψε το εκτενές ποίημα «Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ».

Προσέξτε με, όχι, είμαι αυτός που επέζησε, φίλε Οπενχάιμερ!

Τα χέρια μου και τα πόδια μου τα ’χω ξεθάψει απ’ τη Χιροσίμα.

Τα χείλη μου γίνηκαν σκόνη και πέσανε.

Μόνο το στόμα μου έμεινε ν’ ανοιγοκλείνει.

Τ’ άσπρο μου σαν ασβεστωμένο πρόσωπο,

δε μπορεί πια να κλάψει, να γελάσει, να ’χει ένα όνομα.

Δε μπορεί πια, Ρομπέρτ! Κοιταξέ με καλύτερα.

Δυσκολεύεσαι ακόμη; Ρομπέρτ, δε με γνώρισες; Ο αδελφός σου

Ρομπέρτ! Είμαι εγώ, ο αδελφός σας,

που σας ζύμωσα το ψωμί και το ξέρατε.

Που σας ύφανα και το ξέρατε, που σας τα ’δωσα όλα,

που σας έχτισα τ’ αργαστήρι σας με παράθυρα στον ουρανό,

να μελετάτε τον ήλιο, να ψάχνετε

το βάθος του κόσμου, να στοχάζεστε άνετα.

Κι εσείς αντί να παρακάμψετε τη νύχτα,

να φυλαχτείτε από τη Σκύλλα κι απ’ τη Χάρυβδη,

που καιροφυλαχτούν ανάμεσα στις μεταμφιεσμένες

συμπληγάδες,

αφήσατε ανοιχτές τις πόρτες του εργαστηρίου σας

και μπήκε μέσα αυτό το μαύρο σκυλί ο Μεφιστοφελής

κι έκατσε δίπλα σας

κι αφήσατε τα χέρια σας μες στα δικά του

και ψαλιδίζατε το φως

και μαστορεύατε στο σκοτάδι.

 

Τι θέλετε, φίλε Οπενχάιμερ. Τι γυρεύετε τώρα; Δεν έχει!

Δεν έχει!

Τα μάθαμε όλα: πως φτιάξατε ένα κελί από τύψεις

και κλειστήκατε μέσα,

πως περνάτε τις μέρες σας  κλαίγοντας.

Πως το κορμί σας ταράζεται τώρα, σαν ένας

μικρός χωματόλοφος σε ώρα σεισμού. Τα μάθαμε όλα.

Αδιάφορο. Εμείς ήρθαμε να χορέψουμε.

Σαν από χρέος θεϊκό ήρθαμε να σας βασανίσουμε,

γιατί ο κόσμος είναι όμορφος, ο ουρανός στάζει φως,

και σεις, σημαδέψατε στην καρδιά την ημέρα του κόσμου.

[πηγή: Νικηφόρος Βρεττάκος, Τα ποιήματα, τ. Α΄. Με ένα σχέδιο του Επαμεινώνδα Λιώκη, Τρία Φύλλα, Αθήνα 1981, σ. 227-239

Παρατηρήσεις:

 

Α1. Να συνοψίσετε το περιεχόμενο της 2^ης παραγράφου: [«Επιτρέψτε μου να αναφερθώ,… και μιας μελλοντικής ανθρωπόμορφης χίμαιρας.»] του Κειμένου 1 σε μία παράγραφο 70-80 λέξεων.

 Μονάδες 20                                                                                                              

Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, με βάση τα Κείμενα 1 και 2, τις παρακάτω προτάσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση τη λέξη Σωστό ή Λάθος. Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στα κείμενα:

α) Οι ρίζες των φυσικών επιστημών βρίσκονται στον ελληνικό κόσμο (Κείμενο 1).

β) Ο συντάκτης αισιοδοξεί ότι οι συνέπειες κάθε επιστημονικής έρευνας θα είναι ευεργετικές για την κοινωνία στο μέλλον (Κείμενο 1).

γ) Η επιστημονική ευθύνη βρίσκεται σε συνάρτηση με τη βούληση του εκάστοτε επιστήμονα (Κείμενο 2).

δ) Δεν υπάρχει πάντοτε ταύτιση ανάμεσα στο πολιτικό και το ηθικό συμφέρον (Κείμενο 2).

ε) Τα έργα των επιστημόνων που αδιαφορούν για το πολιτικό γίγνεσθαι στερούνται πολιτικού προσήμου (Κείμενο 2).

Μονάδες 10                                                                                                                     

Β2 α) Να αναπτύξετε το παρακάτω απόσπασμα του Κειμένου 2 σε μια παράγραφο 80-90 λέξεων.

Πέρα όμως από την επιστημονική ευθύνη για το πώς εφάρμοσε τη γνώση του στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο επιστήμονας ευθύνεται ηθικά και πολιτικά για τη δημιουργικότητά του.

 Μονάδες 8                                                                                                              

β) Ο συντάκτης του Κειμένου 1 επιθυμεί να προβληματίσει τον αναγνώστη. Ποια χωρία της 1ης παραγράφου [«Από όλες τις αξιωματικές παραδοχές… ανάπτυξης της τεχνοεπιστήμης.»] επιβεβαιώνουν τον ανωτέρω ισχυρισμό (Μονάδες 3); Να αντικαταστήσετε τις επιτονισμένες λέξεις του ακόλουθου αποσπάσματος του Κειμένου 1 με σκοπό να καταστήσετε το ύφος περισσότερο οικείο στον μέσο αναγνώστη (Μονάδες 4):

Από όλες τις αξιωματικές παραδοχές για τη δόμηση της φυσικής επιστήμης και της επιστημονικής μας κοσμοεικόνας, η παραδοχή, ότι επιστήμη και ηθική είναι αδιαχώρητες και ανεξάρτητες η μια από την άλλη, είναι ίσως η πιο θεμελιώδης, αλλά συγχρόνως και η πιο ευάλωτη σε παρερμηνείες. Τόσο κατά τη γέννησή της ­τον 6ο π.Χ. αιώνα στις ακτές της Ιωνίας ­ όσο και στα στάδια της μετέπειτα εκδίπλωσης και ανάπτυξής της­, κυρίως τον 17ο αιώνα, και στη συνέχεια, με αλματώδη βήματα, στον 19ο και προπαντός βέβαια στον 20ό αιώνα­, η φυσική επιστήμη έπρεπε για να εδραιωθεί ως αντικειμενική αλήθεια και γνώση να μείνει μακριά από υποκειμενικές αξίες και αρχές.

 Μονάδες 7                                                                                                                                                                                                 

Β3 α) Το Κείμενο 2 εντάσσεται στο κειμενικό είδος του αποδεικτικού δοκιμίου. Να δικαιολογήσετε τον ανωτέρω ισχυρισμό με τρεις αναφορές στο κείμενο (Μονάδες 3). Ποιος ο ρόλος της αναλογίας στην τρίτη παράγραφο [« Όπως στην επιστημονική ευθύνη …κοινωνικής ομάδας ή τάξης (για την πολιτική ευθύνη.) του Κειμένου 2 (Μονάδες 2);

  Μονάδες 5                                                                                                         

β) Ποιος ο ρόλος των ερωτήσεων και του β΄ πληθυντικού προσώπου στη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1: [«Επιτρέψτε μου να αναφερθώ,… και μιας μελλοντικής ανθρωπόμορφης χίμαιρας.»] του Κειμένου 1 (Μονάδες 3); Να καταγράψετε μια παρενθετική πρόταση του Κειμένου 1 και να σχολιάσετε την επικοινωνιακή της λειτουργία. Από ποια άλλα σημεία στίξεως θα μπορούσε να συνοδευτεί (Μονάδες 2);

  Μονάδες 5                                                                                                           

Γ1. Ποια είναι η στάση του ποιητή Φώτη Αγγουλέ μετά την ρίψη της ατομικής βόμβας στην πόλη Ναγκασάκι; Να παραθέσετε τρεις κειμενικούς δείκτες μορφής ή περιεχομένου του εξεταζόμενου ποιήματος που τεκμηριώνουν την απάντησή σας. Πιστεύετε ότι η χρήση της ατομικής ενέργειας πρέπει να είναι απρόσκοπτη ή όχι και γιατί (150-200 λέξεις);

 Μονάδες 15 

 Εναλλακτικά: Γ1. Πώς αποτιμά τον Αμερικανό φυσικό το ποιητικό υποκείμενο; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας, παραθέτοντας τρεις κειμενικούς δείκτες. Να εκθέσετε την προσωπική σας στάση. (150-200 λέξεις)

Μονάδες 15                                                                                                                                                                                                                               

Δ1.   Σε  ένα επιστημονικό περιοδικό  δημοσιεύονται  τα  Κείμενα  1  και  2  και καλείσαι,  αφού  τα  μελετήσεις,  να γράψεις μια επιστολή (350-400 λέξεις) προς το  ίδιο περιοδικό, απαντώντας στα  παρακάτω  ερωτήματα:

 

α) Ποια είναι τα αρνητικά αποτελέσματα της επιστήμης στην ανθρώπινη κοινωνία;

β) Πώς μπορεί να διασφαλιστεί η συνετή αξιοποίηση της επιστήμης;

 Μονάδες 30

                                                                                                         

Σύνταξη: Κωνσταντίνος Κωστέας